Το λιοντάρι της Βαρβάσαινας: ένα εντυπωσιακό άγαλμα του 4ου αι. π.Χ.

Ποια είναι η ιστορική αφετηρία κατοίκησης της περιοχής που σήμερα βρίσκεται το χωριό μας; Ελάχιστες, δυστυχώς, είναι οι αρχαιολογικές αναφορές για ευρήματα στην περιοχή της Βαρβάσαινας, που να υποδηλώνουν την ιστορική εξέλιξη του ευρύτερου χώρου. Εμβληματικό ωστόσο εύρημα αποτελεί το πέτρινο άγαλμα του λιονταριού που κατασπαράσσει κριάρι, ίσως το πιο ελκυστικό από τα εκθέματα του Αρχαιολογικού Μουσείου Πύργου.

Πρόκειται για ένα γλυπτό σύμπλεγμα που τοποθετείται χρονικά στον 4^ο αιώνα π.Χ. Ανακαλύφθηκε στις αρχές του 20^ου αιώνα στην περιοχή του Αη-Λιά και συγκεκριμένα στο λοφίσκο που σήμερα βρίσκεται η σταφίδα του Δημήτρη Αναστασόπουλου.

Κατασκευασμένο από πωρόλιθο, το λιοντάρι αποτελούσε ταφικό σήμα του τέταρτου αιώνα προ Χριστού. Έχει στραμμένη την κεφαλή αριστερά και με το δεξί του πόδι πατά σε κεφαλή κριού, επιδεικνύοντας ίσως την ανδρεία του τιμώμενου νεκρού, αλλά λειτουργώντας και αποτρεπτικά για όποιον θα παραβίαζε τον τάφο.

Τα υπέργεια σήματα των τάφων είχαν διπλή λειτουργία. Αρχικώς σήμαιναν τη θέση του μνημείου ώστε να μην διαταραχθεί από μεταγενέστερες ταφές. Παράλληλα, όμως, τιμούσαν τη μνήμη του νεκρού μέσω ενός διακοσμητικού κτίσματος που ενίοτε φέρει και το όνομά του. Το συνηθέστερο ταφικό σήμα με μορφή ζώου -ήδη από την αρχαϊκή εποχή- ήταν το λιοντάρι. Το δυναμικό ζώο υιοθετήθηκε μάλλον ως φρουρός του μνήματος και ως σύμβολο ανδρείας, καθώς ήταν το σύνηθες σήμα ομαδικών τάφων για εκείνους που σκοτώθηκαν σε μάχη.

Η προφορική παράδοση λέει ότι το άγαλμα ανακαλύφθηκε τυχαία, από αγρότες της Βαρβάσαινας, κατά την διάρκεια εκσκαφής για δημιουργία ενός πηγαδιού. Να πώς περιγράφει το ιστορικό ανεύρεσης του αγάλματος ο αείμνηστος ιστορικός συγγραφέας – γυμνασιάρχης Γεώργιος Παπανδρέου, στο βιβλίο του «Η Ηλεία δια μέσου των αιώνων» (πρώτη έκδοση 1924):

«Περαιτέρω δ’ επί βουνού χαμηλοτέρου (του Αη-Λιά) και εγγύς προς τα Ν.Α. του προηγουμένου και βλέποντος προς Ν. περί τα 4 χιλιόμετρα προς Β. της Βαρβασαίνης εν τω αγρώ του Π. Βουρλιά εξεχώσθησαν και ίχνη δεξαμενής εκ πλίνθων οπτών και ασβέστου εκτισμένης και πολλαχού εν τοις πέριξ λελαξευμένοι οικοδομικοί λίθοι και κεράμεια συντρίμματα· αλλ’ ιδία εκεί εν τη θέσει σ τα Μάρμαρα ευρέθη προ τινός εκχωσθείσα μία λέαινα σπαράσσουσα κριόν και κατατεθείσα νυν εν τω μουσείω της Ολυμπίας· είναι ολίγον μείζων του φυσικού μεγέθους, ηκρωτηριασμένη εις την ουράν και τα άκρα των σιαγόνων, με ανοικτόν στόμα, με λίαν κομψούς οφθαλμούς και παρειάν και χαίτην υπέρ τον αυχένα, με σώμα εν γένει λείον και εν γένει τέχνης των καλών χρόνων· είναι εκ πωρίνου λίθου, μήκους 1,20 μέτρου, πλάτους 0,40 και ύψους 0,55· επ’ ίσης και ο επί του μετώπου δια των ονύχων της λεαίνης σπαρασσόμενος κριός είναι κομψός, και μάλιστα οι οφθαλμοί, τα ώτα και τα ελικοειδή κέρατα, αλλά δεν σώζεται όλος ο κορμός αυτού· εγγύς δ’ ευρέθη και πλαξ καταχωσθείσα ή θραυσθείσα, φαίνεται ότι ύπερθεν της θέσεως της λεαίνης υψούτο στήλη υψηλή, εφ ής ήτο τεθιμένη, πέριξ δ’ ήτο πόλις με φυσικήν ακρόπολιν την κορυφήν του Πρ. Ηλιού, εν τη βορεία κατωφερεία της οποίας προς την Κρεμαστήν είναι και υπό πλατάνους πηγή άφθονος προς ύδρευσιν της τότε πόλεως».

Μεταγενέστερα, κάπου στις αρχές της δεκαετίας του ’80, στο ίδιο σημείο είχαν βρεθεί μεγάλοι τετραγωνισμένοι ογκόλιθοι και μια επιτύμβια στήλη από πωρόλιθο της περιοχής, επιχρισμένη με κονίαμα. Αφού δηλώθηκαν στην αρχαιολογική υπηρεσία η οποία έκρινε ότι δεν παρουσίαζαν ιδιαίτερο ενδιαφέρον που να δικαιολογεί την φύλαξή τους σε μουσείο, παραμερίστηκαν και πιθανότατα καλύφθηκαν από χώμα και βλάστηση με την πάροδο των χρόνων.

Ο συγγραφέας αναφέρει ακόμη ότι ολόκληρο το βουνό και οι παρακείμενοι λόφοι του Προφήτη Ηλία είναι διάσπαρτα από κεραμικά θραύσματα αρχαίων αγγείων, κάτι που μπορεί να διαπιστώσει ο κάθε περιηγητής της περιοχής. Εξηγεί ακόμη ότι, επειδή το βουνό αυτό έχει δεσπόζουσα θέση στην ευρύτερη περιοχή, είναι σχεδόν βέβαιο ότι αποτέλεσε επιλογή των αρχαίων Ελλήνων για το χτίσιμο κάποιας σημαντικής πόλης. Ο ίδιος εκτιμά ότι η πόλη αυτή πιθανότατα να ήταν το Κυκήσιον, που αναφέρεται από τον περιηγητή Στράβωνα στα «Γεωγραφικά» (περί το 30 π.Χ.) και ήταν μια από τις οκτώ μεγάλες και σπουδαίες πόλεις της Ηλείας κατά τους κλασικούς χρόνους.

Αλλά και σε άλλο σημείο της Βαρβάσαινας υπάρχουν ενδείξεις οικιστικών καταλοίπων από την αρχαιότητα. Στην θέση «Λιθαρό» ανάμεσα στις Φυτιές και τον κάμπο, έχουν βρεθεί αρχαία νομίσματα και κεραμικά θραύσματα. Ο Παπανδρέου εκτιμά ότι πιθανότατα στη θέση αυτή να βρισκόταν μια άλλη σημαντική πόλη της αρχαιότητας, το Δυσπόντιον, το οποίο επίσης αναφέρεται από τον Στράβωνα ως ευρισκόμενο στη μέση της πεδινής διαδρομής Ήλιδας – Ολυμπίας.

Παρά τις ενδείξεις αρχαιολογικού ενδιαφέροντος που υπάρχουν για τις περιοχές αυτές, ουδέποτε η αρχαιολογική υπηρεσία πραγματοποίησε ανασκαφικές εργασίες. Αυτό μάλλον οφείλεται στην ανυπαρξία γραπτών πηγών που να δημιουργούν προσδοκίες ότι κάτι σπουδαίο μπορεί να κρύβεται στο υπέδαφος της Βαρβάσαινας. Όπως συνέβη και με το άγαλμα του λιονταριού, μόνο από συμπτωματικά γεγονότα θα μπορούσαν ίσως να δουν το φως κάποια πιθανά ευρήματα στο μέλλον.

Είναι πάντως συναρπαστικό να γνωρίζει κανείς ότι ο τόπος που ζει είχε γνωρίσει την ακμή και την πρόοδο δυόμισι χιλιάδες χρόνια πριν από σήμερα. Και εδώ είναι χρήσιμο ένα γνωμικό του Αμερικανού ποιητή Carl Sandburg: «Όταν μια κοινωνία καταρρέει, μια παράμετρος μπορεί να βρεθεί πάντα: έχουν ξεχάσει από πού έρχονται. Έχουν χάσει επαφή με αυτό που τους ένωσε στην αρχή».

Ας μην ξεχάσουμε λοιπόν, εμείς οι Βαρβασαιναίοι, ότι, αυτό το πέτρινο λιοντάρι στο μουσείο του Πύργου, αυτοί οι ογκόλιθοι και τα σπασμένα κεραμίδια στον Αη-Λιά είναι τα κομμάτια του παζλ που μας ενώνουν με τις ρίζες μας. Κι αν θέλουμε να προοδεύσει ο τόπος μας, ας κάνουμε προσπάθειες να αναδείξουμε αυτές τις ρίζες.

Πηγή: varvasaina.blogspot.com